Weather this year: देशात सरासरीपेक्षा जास्त पाऊस, पण काही भागात कमी पावसाची शक्यता.

भारतात यंदा मॉन्सून (Monsoon) सरासरीपेक्षा जास्त पावसाची शक्यता आहे, असा अंदाज भारतीय हवामान विभागाने (IMD) व्यक्त केला आहे. देशातील बहुतांश भागात चांगला पाऊस पडेल, ज्यामुळे शेतीसाठी (Agriculture) फायदा होईल आणि जलसाठे (Water Reservoirs) भरतील. पण काही विशिष्ट भागांमध्ये मात्र कमी पावसाची शक्यता आहे, ज्यामुळे तिथल्या शेतकऱ्यांना आव्हानांचा सामना करावा लागू शकतो. चला, यंदाच्या मॉन्सूनच्या अंदाजाबद्दल आणि त्याचा शेतीवर होणाऱ्या परिणामांबद्दल सविस्तर जाणून घेऊया.

मॉन्सूनचा अंदाज: काय सांगतो IMD?

भारतीय हवामान विभागाने (IMD) १५ एप्रिल २०२५ रोजी जाहीर केलेल्या अहवालानुसार, यंदा मॉन्सूनचा पाऊस सरासरीच्या १०५% पर्यंत जाऊ शकतो. याचा अर्थ देशात एकूणच चांगला पाऊस पडेल. विशेषतः महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, गुजरात आणि राजस्थानसारख्या राज्यांमध्ये Above-Normal Rainfall अपेक्षित आहे. पण काही भाग, ज्यामध्ये ईशान्य भारत (Northeast India), लडाख, सौराष्ट्र, कच्छ आणि मध्य भारतातील काही भागांचा समावेश आहे, तिथे Below-Normal Rainfall होण्याची शक्यता आहे. यामुळे स्थानिक शेतकऱ्यांना शेतीच्या नियोजनात (Crop Planning) सावधगिरी बाळगावी लागेल.

यंदाच्या मॉन्सूनच्या खास वैशिष्ट्यांचा सारांश:

• Above-Normal Rainfall: देशातील ७०% पेक्षा जास्त भागात सरासरीपेक्षा जास्त पाऊस अपेक्षित.
• La Niña Effect: ऑगस्ट २०२५ च्या अखेरीस ला नीना (La Niña) परिस्थिती निर्माण होण्याची शक्यता, ज्यामुळे पाऊस वाढेल.
• Deficient Rainfall Areas: ईशान्य भारत, लडाख, सौराष्ट्र आणि कच्छ येथे कमी पाऊस पडण्याची शक्यता.
• Impact on Agriculture: जास्त पावसामुळे भात, मका आणि कडधान्य यांसारख्या पिकांना फायदा होईल, पण कमी पावसाच्या भागात पाण्याचे नियोजन (Water Management) गरजेचे.
• Economic Boost: चांगल्या पावसामुळे ग्रामीण भागात खरेदीची मागणी (Rural Consumption) वाढेल आणि अर्थव्यवस्थेला (Economy) चालना मिळेल.

शेतीवर होणारा परिणाम: शेतकऱ्यांसाठी काय आहे खास?

यंदाचा मॉन्सून शेतकऱ्यांसाठी एकप्रकारे वरदान ठरू शकतो. देशातील ५२% शेती ही मॉन्सूनच्या पावसावर अवलंबून आहे. चांगल्या पावसामुळे भात, मका, सोयाबीन आणि कापूस यांसारख्या पिकांच्या उत्पादनात (Crop Production) वाढ होईल. विशेषतः मध्य भारतात, जिथे गेल्या तीन वर्षांपासून सातत्याने चांगला पाऊस पडत आहे, शेतकऱ्यांना यंदाही फायदा होईल. पण कमी पावसाच्या भागात शेतकऱ्यांना सावध राहावे लागेल. उदाहरणार्थ, ईशान्य भारतात कमी पावसामुळे भात आणि चहाच्या पिकांवर परिणाम होऊ शकतो. त्यामुळे तिथल्या शेतकऱ्यांनी कमी पाण्याची गरज असलेली पिके (Drought-Resistant Crops) निवडणे किंवा ठिबक सिंचन (Drip Irrigation) यांसारख्या पद्धतींचा अवलंब करणे गरजेचे आहे.

याशिवाय, चांगल्या पावसामुळे जलसाठ्यांचे पुनर्भरण (Replenishment of Reservoirs) होईल, ज्यामुळे पिण्याच्या पाण्याचा आणि वीजनिर्मितीचा (Power Generation) प्रश्न सुटेल. गेल्या वर्षी २०२४ मध्ये भारताला १०७.६% सरासरी पाऊस मिळाला होता, आणि यंदाही तसाच ट्रेंड राहण्याची शक्यता आहे. याचा परिणाम म्हणजे भारत आपल्या तांदूळ आणि कांदा निर्यातीच्या (Rice and Onion Exports) क्षमतेत वाढ करू शकेल, तर खाद्यतेल आयातीवर (Edible Oil Imports) अवलंबून राहण्याचे प्रमाण कमी होईल.

कमी पावसाच्या भागांसाठी उपाययोजना

ज्या भागात कमी पाऊस अपेक्षित आहे, तिथल्या शेतकऱ्यांनी आधीच तयारी करणे महत्त्वाचे आहे. कमी पाण्याची गरज असलेली पिके, जसे की बाजरी, ज्वारी किंवा मूग, यांचा विचार करावा. याशिवाय, पावसाचे पाणी साठवण्यासाठी शेततळे (Farm Ponds) बांधणे आणि सूक्ष्म सिंचन तंत्रांचा (Micro-Irrigation Techniques) वापर करणे फायदेशीर ठरेल. सरकारनेही अशा भागांत शेतकऱ्यांना साहाय्य करण्यासाठी विशेष योजना आणण्याची गरज आहे. उदाहरणार्थ, पीक विमा (Crop Insurance) आणि अनुदान (Subsidies) यांसारख्या सुविधा शेतकऱ्यांचे नुकसान कमी करू शकतात.

अर्थव्यवस्थेवर परिणाम: ग्रामीण भागात आशेचा किरण

चांगला पाऊस हा केवळ शेतकऱ्यांसाठीच नाही, तर संपूर्ण अर्थव्यवस्थेसाठी सकारात्मक संदेश घेऊन येतो. ग्रामीण भागात चांगल्या पावसामुळे शेतीचे उत्पादन वाढेल, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न (Farmers’ Income) वाढेल. यामुळे ग्रामीण भागात खरेदीची मागणी वाढेल, ज्याचा फायदा स्थानिक व्यापार आणि उद्योगांना (Local Businesses) होईल. रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाच्या (RBI) अंदाजानुसार, चांगला पाऊस महागाई नियंत्रणात (Inflation Control) ठेवण्यास मदत करेल, ज्यामुळे व्याजदर कपातीची (Rate Cuts) शक्यता वाढेल. यामुळे अर्थव्यवस्थेला आणखी चालना मिळेल.

शेतकऱ्यांसाठी सल्ला: सावध आणि सज्ज राहा!

शेतकऱ्यांनी यंदाच्या मॉन्सूनचा पुरेपूर फायदा घ्यावा, पण कमी पावसाच्या भागात सावधगिरी बाळगावी. स्थानिक हवामान अंदाज (Weather Forecast) नियमितपणे तपासणे, पिकांचे नियोजन करताना कमी पाण्याची गरज असलेल्या पिकांना प्राधान्य देणे आणि पाण्याचा कार्यक्षम वापर करणे महत्त्वाचे आहे. याशिवाय, सरकारच्या शेतीविषयक योजनांचा (Agricultural Schemes) लाभ घ्यावा. उदाहरणार्थ, पीक विमा योजनेत सहभागी होणे किंवा शेततळ्यासाठी अनुदान घेणे यामुळे नुकसान टाळता येईल.

शेवटी…

यंदाचा मॉन्सून देशातील शेतकऱ्यांसाठी आशेचा किरण घेऊन येत आहे. चांगल्या पावसामुळे शेतीला चालना मिळेल आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्था बळकट होईल. पण कमी पावसाच्या भागात शेतकऱ्यांनी सावध राहून योग्य नियोजन केले, तर तेही या मॉन्सूनचा फायदा घेऊ शकतील. हवामान विभागाचा अंदाज आणि स्थानिक प्रशासनाच्या सूचनांचे पालन करून शेतकरी यंदाच्या हंगामात यश मिळवू शकतात. मॉन्सूनचा हा प्रवास शेतकऱ्यांसाठी समृद्धीचा ठरो, हीच सदिच्छा!

संदर्भ: